Ηλεία

Ιστορική γεωγραφική περιοχή και νομός (2.681 τ. χλμ., 193.288 κάτ.) της βορειοδυτικής Πελοποννήσου που υπάγεται στην περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος. Συνορεύει Β με τον νομό Αχαΐας, Α με τον νομό Αρκαδίας, Ν με τον νομό Μεσσηνίας και Δ βρέχεται από το Ιόνιο πέλαγος. Πρωτεύουσα του νομού είναι o Πύργος. Διοικητική διαίρεση. Διοικητικά, ο νομός Η. διαιρείται σε 22 δήμους: Πύργου, Αλιφείρας, Αμαλιάδας, Ανδραβίδας, Ανδριτσαίνης, Αρχαίας Ολυμπίας, Βαρθολομιού, Βουπρασίας, Βώλακος, Γαστούνης, Ζαχάρως, Ιαρδάνου, Κάστρου-Κυλλήνης, Λάμπειας, Λασίωνος, Λεχαινών Πηνείας, Σκιλλούντος, Τραγανού, Φιγάλειας, Φολόης, Ωλένης. Γεωγραφικά στοιχεία και κλίμα. Το έδαφος της Η. είναι βασικά πεδινό. Από τα 2.681 τ. χλμ., ορεινά είναι τα 609, και αυτά στο βορειοανατολικό τμήμα (σύνορα με την Αχαΐα), στο ανατολικό (σύνορα με την Αρκαδία) και στο νότιο (σύνορα με τη Μεσσηνία). Στο βορειοανατολικό τμήμα υψώνεται, με νοτιοδυτική κατεύθυνση, ο Ερύμανθος (κορυφή Ωλονός, 2.129 μ.) –που ανήκει εξίσου και στην Αχαΐα– και παράλληλα προς αυτόν η Λάμπεια (1.797 μ.). Νοτιότερα, ΒΑ της αρχαίας Ολυμπίας, εκτείνεται η Φολόη (780 μ.) που έχει περισσότερο μορφή οροπεδίου. Στο νότιο τμήμα του νομού υψώνεται, με κατεύθυνση Α προς Δ, η Μίνθη (1.345 μ.) και παράλληλα προς αυτή, βορειότερα, oΛαπίθας (773 μ.). Στο υπόλοιπο τμήμα του νομού, Δ και Β των ορεινών αυτών τμημάτων, απλώνεται η πεδιάδα της Η., η μεγαλύτερη της Πελοποννήσου. Οιακτές της Η. είναι χαμηλές και αλίμενες, με μεγάλες αμμουδιές και πολλές λιμνοθάλασσες. Στο νότιο τμήμα, στον κόλπο της Κυπαρισσίας, από τις ύλες που μεταφέρει κυρίως ο Αλφειός αλλά και εξαιτίας των θαλασσίων ρευμάτων, έχουν σχηματιστεί οι εσωτερικές λιμνοθάλασσες Καϊάφα (κοντά στη Ζαχάρω), Αγουλινίτσας (Ν του Πύργου) και Μουριάς (Δ του Πύργου). Μετά το Κατάκολο σχηματίζεται μια ελαφριά κόλπωση μέχρι το ακρωτήριο Τρυπητή και από εκεί συνεχίζεται επίσης χαμηλή και αλίμενη μέχρι τον Άραξο (Αχαΐα). Στο μέσο περίπου της τελευταίας κόλπωσης έχει σχηματιστεί η γνωστή λιμνοθάλασσα Κοτύχι. Το υδρογραφικό δίκτυο της Η. είναι πλούσιο, με βασικούς ποταμούς τον Αλφειό και τον Πηνειό. Ο πρώτος, που είναι και ο μεγαλύτερος της Πελοποννήσου (110 χλμ.), καθορίζει για ένα διάστημα τα σύνορα Η.-Αρκαδίας, μπαίνει στο ηλειακό έδαφος στο σημείο της συμβολής του με τον Λάδωνα, ρέει με κατεύθυνση προς Δ, δέχεται τα νερά διαφόρων παραποτάμων και εκβάλλει στον κόλπο της Κυπαρισσίας. Ο Πηνειός, που ρέει ολοκληρωτικά στο έδαφος της H., σχηματίζεται μεταξύ Ερύμανθου και Λάμπειας, ρέει αρχικά με νότια και ύστερα με δυτική κατεύθυνση, δέχεται τα νερά διαφόρων παραποτάμων και εκβάλλει Ν της Γαστούνης. Το κλίμα της Η. είναι θαλάσσιο μεσογειακό, με ήπιους χειμώνες και δροσερά καλοκαίρια εξαιτίας κυρίως της επίδρασης της θάλασσας. Η θερμοκρασία σπάνια κατέρχεται υπό το μηδέν τον χειμώνα και μόνο στην εσωτερική πεδινή περιοχή υπερβαίνει τους 40°C το καλοκαίρι. Η σχετική υγρασία του αέρα κυμαίνεται μεταξύ 67,5 και 70 βαθμών της υγρομετρικής κλίμακας, με υγρότερο μήνα τον Δεκέμβριο και ξηρότερους τους Ιούλιο και Αύγουστο. Η Η. ανήκει στις περιοχές με τη λιγότερη νέφωση: η μέση ετήσια νέφωση κυμαίνεται μεταξύ 3,5 και 4,0, οι αίθριες ημέρες είναι περισσότερες από 150 και οι νεφοσκεπείς λιγότερες από 50. Τoσύστημα των ανέμων που επικρατούν είναι μάλλον κανονικό. Από τον Νοέμβριο έως τον Μάρτιο επικρατούν ελαφρώς οι άνεμοι του νότιου τομέα, οι οποίοι πολλές φορές φτάνουν στον βαθμό της θύελλας προκαλώντας μεγάληθαλασσοταραχή. Κατά τους θερμούς μήνες επικρατούν κυρίως οι δυτικοί άνεμοι ως θαλάσσιες αύρες και οι βορειοδυτικοί ως μελτέμια, τα οποία όμως παρουσιάζουν μικρότερη ένταση και συχνότητα σε σχέση με τα αντίστοιχα της περιοχής του Αιγαίου. Οι βροχές είναι άφθονες από τον Οκτώβριο έως τον Μάρτιο, τα δε ύψη βροχής είναι υπερδιπλάσια από αυτά που σημειώνονται στις ανατολικές περιοχές της Πελοποννήσου. Το χιόνι, ιδίως στα παράκτια τμήματα, παρουσιάζει μικρή συχνότητα. Αντίθετα, μεγάλησυχνότητα παρουσιάζει το χαλάζι, που προκαλεί πολλές φορές σημαντικές ζημιές στη γεωργία. Οικονομία-οικισμοί.Η οικονομία της Η. βασίζεται στη γεωργία. Η μεγάλη εύφορη πεδιάδα, η οποία αρδεύεται κατά το μεγαλύτερο μέρος, προσφέρεται για ποικίλες καλλιέργειες. Η μισή έκταση του νομού είναι καλλιεργήσιμη. Καλλιεργούνται κυρίως δημητριακά, όσπρια, κηπευτικά και εσπεριδοειδή. Σημαντική είναι επίσης η καλλιέργεια κορινθιακής σταφίδας. Στον νομό Η. καλλιεργούνται οι μεγαλύτερες εκτάσεις –από κάθε άλλο νομό– σε θερμοκήπια. Κάποια ανάπτυξη παρουσιάζει η κτηνοτροφία (βοοειδή, αιγοπρόβατα, χοίροι). Στην Η. έχει επίσης παράδοση η εκτροφή αλόγων (ιπποφορβεία Γαστούνης). Άλλοι πόροι είναι η εκμετάλλευση των δασών (καλύπτουν το ένα τέταρτο περίπου του νομού) και η αλιεία. Αξιόλογες είναι οι ιαματικές πηγές της H.: του Καϊάφα και της Κυλλήνης. Η βιομηχανία, περιορισμένη, επεξεργάζεται αγροτικά προϊόντα. Αξιόλογος και συνεχώς αναπτυσσόμενος πόρος του νομού είναι ο τουρισμός, που οφείλεται και στα αρχαία μνημεία (Ήλις, Ολυμπία, Φιγάλεια) και στο τοπίο, ειδικότερα στις εκτεταμένες ωραιότατες αμμουδιές. Η διοργάνωση των Ολυμπιακών αγώνων στην Ελλάδα το 2004 θα προσδώσει ιδιαίτερη σημασία στην τουριστική ανάπτυξη της Η. και ιδιαίτερα στην περιοχή της Αρχαίας Ολυμπίας – γνωστή άλλωστε και για τις τελετές αφής της ιερής φλόγας σε κάθε Ολυμπιάδα. Βασικά κέντρα του νομού είναι η πρωτεύουσα Πύργος και η Αμαλιάδα, νεότερη πόλη που συνεχώς αναπτύσσεται και η οποία οφείλει την ονομασία της στη βασίλισσα Αμαλία. Άλλοι οικισμοί στην πεδιάδα της Η. είναι: η Γαστούνη,αγροτικό κέντρο με αξιόλογη ανάπτυξη κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας· η Ανδραβίδα, πρωτεύουσα του πριγκιπάτου του Μοριά κατά την περίοδο της φραγκοκρατίας· τα Λεχαινά, πατρίδα του συγγραφέα Ανδρέα Καρκαβίτσα (1865-1922)· η Ανδρίτσαινα, στις ανατολικές πλαγιές της Μίνθης, πατρίδα του Φιλικού Π. Αναγνωστόπουλου (1790-1854), με σπουδαία βιβλιοθήκη·η Ολυμπία, κοντά στο αρχαίο ιερό του Δία, σημαντικός αρχαιολογικός χώρος και τουριστικό κέντρο. Ο νομός H. παρά το υψηλό εισόδημα από τη γεωργία, παρουσίασε σημαντική μείωση του πληθυσμού του (κατά 12,6%) μεταξύ 1961 και 1971, επειδή –μετά τον νομό Αχαΐας– είναι o πιο πυκνοκατοικημένος νομός της Πελοποννήσου και δεν έχει αξιόλογηβιομηχανία. Έτσι, από πλευράς οικονομικής ανάπτυξης και εισοδήματος, ο νομός Η. βρίσκεται σε ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ των νομών της κεντρικής και της νότιας Πελοποννήσου (Αρκαδίας, Λακωνίας, Μεσσηνίας) και των τριών νομών της βόρειας και βορειοανατολικής Πελοποννήσου (Αχαΐας, Κορινθίας και Αργολίδας). Μεταξύ 1991-2001 παρουσίασε αύξηση πληθυσμού περίπου 7,7%. Το 2001, η μέση πυκνότητα ήταν 72,1 κάτ. ανά τ.χλμ. Ιστορία.Η σημερινή Η. συμπίπτει περίπου με την αρχαία Ήλιδα. Μετά την κατάκτηση της Πισάτιδας και της Τριφυλίας από τους Ηλείους, το κράτος τους απλωνόταν από τον Λάρισο ποταμό (τον σημερινό Μάνα) προς τα Β, έως την Αχαΐα και την Αρκαδία προς τα Α και τον ποταμό Νέδα προς τα Ν. Η H., απομονωμένη –από την αλίμενη παραλία της και τα βουνά της Αρκαδίας και της Μεσσηνίας– από την υπόλοιπη Ελλάδα, δεν έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Ελλάδας. Παρέμεινε μια αγροτική περιοχή, ενώ η κτηνοτροφία ήταν ανεπτυγμένη ήδη από τα ομηρικά χρόνια. Η Ήλις υπήρξε το μοναδικό μεγάλο αστικό κέντρο της αρχαίας Η., γιατί η μεγάλη ευφορία της γης δεν επέτρεψε τη δημιουργία κανονικών πόλεων και, όπως λέει o Στράβων, η Ήλις «ωκείτο κωμηδόν»·έχουν ανακαλυφθεί 112 οικισμοί. Τα πρώτα ίχνη της παρουσίας του ανθρώπου στην H. φτάνουν στην παλαιολιθική εποχή· υπάρχουν και άλλα προϊστορικά ευρήματα, αλλά κανείς σημαντικός οικισμός. Κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο η Ήλις ήταν μία από τις 4 ή 5 πόλεις του κράτους των Επειών, οι οποίοι έλαβαν μέρος στον Τρωικό πόλεμο. Στον Όμηρο αναφέρεται η H. ως ονομασία της περιοχής και οι κάτοικοί της ως Επειοί ή Ηλείοι. Με την κάθοδο των Δωριέων εγκαταστάθηκαν στην Η. Έλληνες από την Ήπειρο και την Αιτωλία. Σύμφωνα με την παράδοση ο Αιτωλός Όξυλος υπέταξε τους παλαιούς κατοίκους –Μυκηναίους– και έγινε κύριος της χώρας. Από το γεγονός αυτό εξηγούνται οι ιδιομορφίες της ηλειακής διαλέκτου που ανήκει στη βορειοδυτική γλωσσική ομάδα και έχει αιολικά στοιχεία. Στον Όξυλο απέδιδαν οι αρχαίοι και τον συνοικισμό της H., την ένωση δηλαδή των γειτονικώνοικισμών σε μία πόλη. Από τότε αυξάνει η δύναμη της H., η οποία επεκτείνει την εξουσία της στην Ακρώρεια στα Α και στην παραλία της Πισάτιδας μέχρι τον Αλφειό. Η τελευταία αυτή κατάκτηση ήταν ιδιαίτερα σημαντική, γιατί με αυτήν οι Ηλείοι απέκτησαν την Ολυμπία και μαζί με αυτήν και την εποπτεία των Αγώνων. Για ένα διάστημα η εποπτεία πέρασε στους Πισάτες, αλλά τελικά οι Ηλείοι κατέκτησαν οριστικά την Πισάτιδα καθώς και ένα μεγάλο τμήμα της Τριφυλίας. Η Η. δεν πήρε ενεργό μέρος στους Περσικούς πολέμους, αναφέρεται όμως στα αναθήματα στην Ολυμπία και στους Δελφούς. Αμέσως μετά τον πόλεμο μεταβλήθηκε το πολίτευμά της σε δημοκρατικό, κατά το παράδειγμα του αθηναϊκού. Κατά τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. οι Ηλείοι κατέκτησαν την Τριφυλία εκτός από το Λέπρεον, που δεν άργησε όμως να χάσει και αυτό την ανεξαρτησία του. Στον Πελοποννησιακό πόλεμο οι Ηλείοι ήταν σύμμαχοι των Σπαρτιατών, αλλά εξαιτίας μιας έριδας για το Λέπρεον προσχώρησαν μετά τη Νικίειο ειρήνη στη συμμαχία των Αργείων. Η ήττα τους στον πόλεμο με τη Σπάρτη (402-400 π.Χ.) ανάγκασε τους Ηλείους να αφήσουν αυτόνομους τους περιοίκους τους και να επανέλθουν στην πελοποννησιακή συμμαχία· μετά τη μάχη των Λεύκτρων απέκτησαν και πάλι την ανεξαρτησία τους. Με αφορμή την κατάληψη από τους Ηλείους του Λασιώνα (365 π.Χ.), ξέσπασε πόλεμος μεταξύ Ηλείων και Αρκάδων που διήρκεσε έως το 363 π.Χ. Κατά τη βασιλεία του Φιλίππου B’ της Μακεδονίας υπερίσχυσε η φιλομακεδονική μερίδα, αλλά οι Ηλείοι πολέμησαν και στη μάχη της Μεγαλόπολης (331 π.Χ.) και στον Λαμιακό πόλεμο εναντίον των Μακεδόνων. Μετά την ίδρυση της Αιτωλικής Συμπολιτείας, οι Ηλείοι προσχώρησαν σε αυτήν. Τέλος, με την είσοδο της Ήλιδας στην Αχαϊκή Συμπολιτεία (191) έληξε η ανεξάρτητη ιστορία της· από το 146 π.Χ. αποτέλεσε τμήμα της ρωμαϊκής επαρχίας της Αχαΐας. Κατά τη φραγκοκρατία (1204-1447), η Η. ανήκε στο πριγκιπάτο της Αχαΐας και η πρωτεύουσά της Ανδραβίδα ήταν η έδρα του πρίγκιπα της Αχαΐας και του Λατίνου επισκόπου. Μια άλλη σπουδαία πόλη της ήταν η Γλαρέντζα (Κυλλήνη) από το λιμάνι της οποίας διεξαγόταν όλο το εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο της Η. Παρά τους μακροχρόνιους αγώνες των Ελλήνων σε όλη τη διάρκεια της φραγκοκρατίας να καταλάβουντην H., μόλις το 1430 κατόρθωσε o Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, ο μετέπειτα αυτοκράτορας, να καταλάβει τη Γλαρέντζα. Την τουρκοκρατία (1460-1687) διαδέχτηκε η ενετοκρατία (1687-1715)· έπειτα ακολούθησε νέα περίοδος τουρκοκρατίας. Οι Ηλείοι έλαβαν μέρος στην επανάσταση του 1769, γι’ αυτό και τιμωρήθηκαν σκληρά από τους Τούρκους. Κατά την Επανάσταση του 1821 οι Ηλείοι έκλεισαν τους Γαστουναίους Τούρκους στο φρούριο Χλεμούτσι, απ’ όπου όμως τους ελευθέρωσαν οι Τούρκοι του Λάλα. Αλλά και εκείνοι νικήθηκαν στο Πούσι και κατέφυγαν στην Πάτρα. Νέα καταστροφή προξένησαν στην Η. οι Αιγύπτιοι του Ιμπραήμ, οι οποίοι, πηγαίνοντας προς την Πάτρα και το Μεσολόγγι, πυρπόλησαν και λεηλάτησαν τον Πύργο, τη Γαστούνη καθώς και πολλά χωριά (1825). Απελευθερώθηκε το 1828 (βλ. λ. Πελοπόννησος). Πανσέληνος στο κάστρο Χλεμούτσι της Κυλλήνης (φωτ. ΑΠΕ). Η τελετή της αφής της φλόγας για τους Ολυμπιακούς αγώνες που πραγματοποιείται στην Αρχαία Ολυμπία (φωτ. ΑΠΕ). Το φράγκικο κάστρο στο Χλεμούτσι της Ηλείας, στο ανατολικό άκρο της Πελοποννήσου, υπήρξε κατοικία των Βιλαρδουίνων και των Φράγκων ηγεμόνων του Μοριά. Σήμερα σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση. Στην Ανδραβίδα του νομού Ηλείας σώζεται ένα από τα ελάχιστα αλλά σημαντικά απομεινάρια γοτθικής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα, ο ναός της Αγίας Σοφίας. Η Ηλεία έχει παράδοση στην εκτροφή αλόγων· στη φωτογραφία, η 66η Ιππική Έκθεση Ανδραβίδας για το καλύτερο πηνειακό άλογο, μια σπάνια ράτσα αλόγου (φωτ. ΑΠΕ). Στατήρας της αρχαίας Ηλείας (510 π.Χ.). Ο Αλφειός είναι ο μεγαλύτερος ποταμός της Ηλείας αλλά και ολόκληρης της Πελοποννήσου· τα τελευταία χρόνια αξιοποιείται τουριστικά με αθλητικές δραστηριότητες όπως το ράφτινγκ (φωτ. ΑΠΕ).